Hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước để nâng cao hiệu quả phòng, chống tham nhũng, tiêu cực

Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã xác định: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị. Nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Xác định rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp trên cơ sở các nguyên tắc pháp quyền, bảo đảm quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công rành mạch, phối hợp chặt chẽ và tăng cường kiểm soát quyền lực nhà nước. Xây dựng hệ thống pháp luật đầy đủ, kịp thời, đồng bộ, thống nhất, khả thi, công khai, minh bạch, ổn định, lấy quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân, doanh nghiệp làm trọng tâm thúc đẩy đổi mới sáng tạo, bảo đảm yêu cầu phát triển nhanh, bền vững”.

Kết luận số 21-KL/TW ngày 25/10/2021, Hội nghị Trung ương lần thứ tư khóa XIII về tiếp tục đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lý nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” đã nhấn mạnh việc kiểm soát quyền lực. Gần đây nhất, Bộ Chính trị ban hành Quy định số 114-QĐ/TW, ngày 11/7/2023 về kiểm soát quyền lực và phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác cán bộ. 

Chia sẻ với Tạp chí Tổ chức nhà nước, PGS.TS Vũ Văn Phúc, Phó Chủ tịch Hội đồng Khoa học các cơ quan Đảng Trung ương cho rằng: Trong thực tế, việc kiểm soát quyền lực thời gian qua vẫn chưa chặt chẽ, hiệu quả chưa cao, thậm chí có lúc, có nơi chưa được kiểm soát, dẫn đến tha hóa quyền lực, nhất là tình trạng lộng quyền, lạm quyền, lợi dụng quyền lực, quan liêu,... còn diễn ra ở một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, nhất là sự tha hóa quyền lực trong công tác cán bộ… Sự tha hóa quyền lực của cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức nhất là của cán bộ lãnh đạo, quản lý biểu hiện rất tinh vi theo từng vụ, việc. Lợi dụng tính thiếu công khai, minh bạch, thiếu cơ chế và chế tài kiểm soát quyền lực, một bộ phận cán bộ, đảng viên, công chức thường lợi dụng kẽ hở trong các quy định của Đảng và Nhà nước để trục lợi. Vì vậy, cần phải tăng cường kiểm soát chặt chẽ quyền lực của cán bộ, đảng viên, nhất là của người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, đơn vị; tiếp tục hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước để đẩy mạnh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, trong đó tập trung vào một số vấn đề sau:

Thứ nhất, cần nhận diện rõ các biểu hiện tha hóa quyền lực đối với từng lĩnh vực, từng vị trí công tác, trước hết là của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý.

Các cấp ủy, tổ chức đảng cần tập trung đánh giá và xác định rõ các biểu hiện tha hóa quyền lực thường gặp, nhất là lộng quyền, lạm quyền, lợi dụng quyền lực, quan liêu, tùy tiện,… ở ngay tổ chức, cơ quan, đơn vị mình và công khai để cán bộ, đảng viên, công chức tự đề kháng, tự phòng ngừa. Đồng thời, tuyên truyền rộng rãi về tính chất nguy hại của sự tha hóa quyền lực nhằm nâng cao nhận thức của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội về kiểm soát quyền lực. Sự tha hóa quyền lực làm “méo mó” quyền lực, mất lòng tin vào Đảng, chế độ, gây bất bình trong xã hội, làm tổn hại nền kinh tế đất nước và làm “nghèo nhân dân”, từ đó mà mọi người căm ghét, lên án những hành vi tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”. Mặt khác, cần nâng cao ý thức trách nhiệm, nhất là của người đứng đầu trong kiểm soát quyền lực ở ngay cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, đơn vị mình.

Thứ hai, xây dựng, hoàn thiện cơ chế, chế tài kiểm soát quyền lực theo nguyên tắc quyền hạn đi đôi với trách nhiệm, mọi quyền lực phải được kiểm soát chặt chẽ. 

Xây dựng quy định rõ về trách nhiệm và thẩm quyền của tập thể, cá nhân, bảo đảm phải rõ quyền, đủ quyền, đúng quyền và thực quyền. Bổ sung, hoàn thiện cơ chế phản biện, chất vấn, giải trình, bảo đảm công khai, minh bạch. Nghiên cứu xây dựng quy định phát huy vai trò, trách nhiệm, quyền của các đại biểu dự đại hội Đảng các cấp trong suốt cả nhiệm kỳ, trước hết là quyền chất vấn, kiểm tra, giám sát đối với các cấp ủy viên do mình bầu ra, bảo đảm đại hội Đảng là cơ quan lãnh đạo cao nhất ở các cấp. Cụ thể hóa quan điểm, nguyên tắc “Đảng hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật” để bảo đảm Đảng hoạt động đúng khuôn khổ Hiến pháp, pháp luật và cầm quyền theo pháp luật, tất cả quyền lực thuộc về Nhân dân. 

Hoàn thiện và đổi mới hệ thống pháp luật bảo đảm các đặc điểm của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân, phù hợp với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Phân định rõ phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn giữa các cơ quan trong cùng lĩnh vực để hạn chế đến mức tối đa tình trạng khi một cán bộ cùng lúc có cả chức quyền cao trong Đảng, trong lập pháp và trong hành pháp nhằm giảm bớt khả năng che chắn, né tránh và chi phối chính sách của một cán bộ nào đó có thể lạm quyền, lộng quyền và khi đó khả năng hình thành hành vi tha hóa quyền lực cũng giảm theo.  

Thứ ba, tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp, nhất là cấp chiến lược và đội ngũ người đứng đầu đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ.  

Xây dựng đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý, công chức, viên chức các cấp có phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống mẫu mực, trình độ, năng lực đáp ứng tốt yêu cầu, nhiệm vụ, quyền hạn được giao theo tinh thần Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ bảy khóa XII về công tác cán bộ. Giáo dục, rèn luyện phẩm chất đạo đức cách mạng, chống chủ nghĩa cá nhân, gắn việc thực hiện Kết luận số 01-KL/TW về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 05-CT/TW ngày 15/5/2016 của Bộ Chính trị khóa XII “Về đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” với việc thực hiện Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ tư khóa XI, khóa XII, khóa XIII về tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng để phòng ngừa, ngăn chặn, đẩy lùi tình trạng tha hóa quyền lực. 

Cấp ủy, tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức, nhất là người đứng đầu cấp ủy, cơ quan, đơn vị phải thực sự gương mẫu trong thực thi nhiệm vụ, công vụ, quyền hạn, trách nhiệm của mình và kiên quyết đấu tranh phòng, chống sự tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”. Để làm tốt được việc này đòi hỏi sự nêu gương, liêm khiết, trung thực rất cao của người đứng đầu, cán bộ chủ chốt trong các cơ quan của Đảng, Nhà nước, hệ thống chính trị từ Trung ương đến cơ sở. Trong thực thi nhiệm vụ, công vụ, quyền hạn phải bảo đảm nguyên tắc, quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước, công khai, minh bạch, trung thực, nghiêm khắc với chính bản thân mình, không để gia đình, người thân lợi dụng chức quyền, vị trí công tác của mình để vụ lợi. Tập trung thực hiện có hiệu quả Quy định số 08-QĐi/TW ngày 25/10/2018 về trách nhiệm nêu gương của cán bộ, đảng viên, trước hết là Ủy viên Bộ Chính trị, Ủy viên Ban Bí thư, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương để không chỉ góp phần quan trọng vào việc phòng ngừa sự tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”, sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”, mà còn là tấm gương sáng của các đồng chí Ủy viên Bộ Chính trị, Ủy viên Ban Bí thư, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương về “sự tự tu, tự dưỡng, tự rèn, tự soi, tự trách, tự sửa, tự xử” để cán bộ, đảng viên và mọi người học tập noi theo như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhắc nhở: “Cán bộ cấp trên phải gương mẫu trước cán bộ cấp dưới, đảng viên và nhân dân” và “đảng viên đi trước, làng nước theo sau”.

Thứ tư, các cấp ủy, tổ chức đảng, ủy ban kiểm tra tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện công tác kiểm tra, giám sát để nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật đảng đối với kiểm soát quyền lực. 

Một trong những biện pháp để “nhốt quyền lực vào trong lồng cơ chế” chính là kiểm tra, giám sát việc trao và thực thi quyền lực. Coi trọng việc kiểm tra, giám sát người đứng đầu tổ chức, cơ quan, đơn vị, nhất là ở những địa bàn, lĩnh vực dễ xảy ra tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”; những vị trí công tác có quyền quyết định về tài chính, đất đai, tài nguyên khoáng sản, dự án,… Cần đổi mới nội dung, phương thức lãnh đạo và nội dung, phương thức cầm quyền của Đảng đối với công tác kiểm tra, giám sát trong việc kiểm soát quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”. Quy định rõ mức độ chịu trách nhiệm của cấp ủy, tổ chức đảng, nhất là người đứng đầu cấp ủy, chính quyền trong việc để cán bộ, đảng viên tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”.

Tổ chức tốt việc tiếp nhận, thu thập và giải quyết đơn thư tố cáo dấu hiệu tha hóa quyền lực, nhất là lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực. Khuyến khích sự tham gia và phát huy vai trò của Nhân dân, các tổ chức chính trị - xã hội và các phương tiện thông tin đại chúng trong phát hiện dấu hiệu tha hóa quyền lực để tiến hành công tác kiểm tra. Ủy ban Kiểm tra Trung ương và ủy ban kiểm tra các cấp chủ động phối hợp với các tổ chức đảng, cơ quan liên quan thực hiện tốt việc giải quyết tố cáo trong Đảng theo quy định của Đảng và Quy định số 210-QĐ/TW của Bộ Chính trị khóa XI về phối hợp giải quyết tố cáo đối với đảng viên là cán bộ thuộc diện Trung ương quản lý, nhất là các tố cáo liên quan đến lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”.

Thực hiện tốt nhiệm vụ giám sát thường xuyên và tăng cường giám sát chuyên đề đối với tổ chức đảng và cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu để chủ động phát hiện dấu hiệu tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm” khi còn manh nha để tiến hành kiểm tra. Giám sát là một trong những biện pháp quan trọng và thường xuyên để phát hiện các dấu hiệu lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm” của cán bộ, đảng viên. Qua đó, kịp thời cảnh báo, nhắc nhở, chấn chỉnh, phòng ngừa vi phạm nói chung, sự tha hóa quyền lực nói riêng. Cần tập trung thực hiện tốt việc giám sát các tổ chức đảng cấp dưới và đảng viên, trước hết là cấp ủy viên cùng cấp, cán bộ thuộc diện cấp ủy cùng cấp quản lý để nắm chắc tình hình cán bộ, đảng viên. 

Tăng cường và đổi mới công tác kiểm tra, giám sát của ủy ban kiểm tra các cấp đối với việc phòng, chống sự tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”. Nâng cao nhận thức, đổi mới nội dung, phương thức và quy trình thực hiện công tác kiểm tra, giám sát của ủy ban kiểm tra các cấp, chú trọng tập trung vào kiểm tra khi có dấu hiệu vi phạm, coi đây thực sự là nhiệm vụ trọng tâm, biện pháp hiệu quả trong đấu tranh phòng, chống sự tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”. Đồng thời, cần tăng cường sự phối hợp giữa ủy ban kiểm tra với các cơ quan có liên quan trong thực hiện nhiệm vụ kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật đảng. Trước hết, cần xây dựng và hoàn thiện các quy chế phối hợp có tính định hướng, thống nhất trong thực hiện nhiệm vụ kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật đảng phù hợp với thực tiễn và chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mỗi tổ chức; xây dựng và hoàn thiện cơ chế phối hợp giám sát trong Đảng với giám sát của Quốc hội, của các tổ chức nhà nước, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân theo hướng vừa phối hợp ngang cấp, vừa phối hợp giữa cấp trên với cấp dưới để khắc phục tình trạng chồng chéo, trùng lắp trong việc thực hiện công tác giám sát của mỗi tổ chức. Đổi mới, sáng tạo công tác phối hợp về kiểm tra, giám sát và kỷ luật Đảng nói chung; về công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật Đảng đối với kiểm soát quyền lực nói riêng. 

Thứ năm, tập trung thực hiện có chất lượng, hiệu quả Quy định số 114-QĐ/TW, ngày 11/7/2023 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực và phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác cán bộ.

Cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức cần nhận thức rõ đây là một trong những nhiệm vụ trọng tâm nhằm thực hiện xây dựng, chỉnh đốn Đảng theo Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ tư  khóa XI, khóa XII, khóa XIII. Chú trọng khâu quy hoạch, thẩm định nhân sự cấp ủy, lãnh đạo, quản lý các cấp bảo đảm chất lượng, tiêu chuẩn, quy trình theo quy định của Trung ương. Kiên quyết không để những đảng viên cơ hội về chính trị, vi phạm tiêu chuẩn chính trị, có biểu hiện tha hóa quyền lực, suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, quan liêu, tham nhũng, “lợi ích nhóm” lọt vào cấp ủy, những đảng viên có biểu hiện vi phạm các nội dung trong Quy định  số 114-QĐ/TW phải kiên quyết đưa ra khỏi danh sách quy hoạch nhân sự cấp chiến lược, bảo đảm cấp ủy là tổ chức trong sạch, vững mạnh, có năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng cao. 

Thứ sáu, kiên quyết xử lý công minh, chính xác, kịp thời các hành vi tha hóa quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm”. 

Cần tăng hình thức kỷ luật đối với các hành vi tha hóa quyền lực, nhất là lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực,... vì đó là nguyên nhân chính dẫn đến tham nhũng, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”. Người có hành vi lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực, tham nhũng, “lợi ích nhóm” phải bị xử lý nghiêm khắc, kịp thời, nghiêm minh về trách nhiệm vật chất, chính trị, hành chính hoặc hình sự, bất kể người đó là ai và ở cương vị nào. Đối với những trường hợp lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực để trục lợi, “lợi ích nhóm” cần quy định việc thu hồi đầy đủ tài sản, đồng thời có quy định tỷ lệ phạt về giá trị vật chất cao hơn giá trị do tham nhũng mà có, kể cả người đó đã nghỉ hưu hoặc đã chết (nếu chết thì tịch thu của những người đang thụ hưởng tài sản của người tham nhũng) để không còn dám tham nhũng.

Điều 138 của Bộ Quốc triều Hình luật (Bộ luật Hồng Đức) đã quy định: “Quan ty làm trái pháp luật mà ăn hối lộ từ 1 đến 9 quan thì xử tội chém. Những bậc công thần, quý thần cùng những người có tài được giữ vào hàng bát nghị mà ăn hối lộ từ 1 đến 9 quan thì phạt 50 quan; từ 10 đến 19 quan thì phạt từ 60 đến 100 quan; từ 20 quan trở lên thì xử tội đồ và những tiền ăn hối lộ xử phạt gấp đôi nộp vào kho”.

Ngày 27/11/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ban hành Sắc lệnh số 223 về trừng trị các tội đưa và nhận hối lộ, biển thủ công quỹ, trong đó Điều thứ 1 quy định: “Tội đưa hối lộ cho công chức, tội công chức nhận hối lộ, hoặc phu lạm, hoặc biển thủ công quỹ hay của công dân đều bị phạt khổ sai từ 5 đến 20 năm và phạt bạc gấp đôi tang vật hối lộ, phu lạm hay biển thủ. Tang vật hối lộ bị tịch thu sung công. Người phạm tội còn có thể bị xử tịch thu nhiều nhất là đến ba phần tư gia sản”. Cán bộ, đảng viên ở “ngôi vị” càng cao, càng phải xử nặng; làm mạnh từ trên xuống dưới, từ trong ra ngoài, không sợ “đụng chạm”, không sợ “liên lụy” để làm tăng lòng tin của nhân dân với sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước. Đồng thời, kịp thời biểu dương, khen thưởng những cán bộ, đảng viên thực hiện tốt trách nhiệm nêu gương, đạo đức công vụ, đạo đức nghề nghiệp và kiên trì, kiên quyết phòng, chống sự tha hóa quyền lực để nhân rộng nhân tố tích cực. 

Thứ bảy, tăng cường hợp tác, trao đổi kinh nghiệm về phương thức cầm quyền và việc kiểm soát quyền lực với các đảng cầm quyền ở một số quốc gia trên thế giới. 

Hầu hết, đảng cầm quyền ở các nước trên thế giới có bộ máy rất tinh gọn, không bao biện, làm thay chính quyền và luôn đề cao dân chủ. Đảng phải luôn quán triệt và thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, lấy tư tưởng dân chủ chỉ đạo toàn bộ quá trình hoạt động của Đảng, bảo đảm hoạt động cầm quyền và hiệu quả cầm quyền của Đảng phản ánh lợi ích căn bản của đông đảo quần chúng nhân dân. Tuần tự thúc đẩy dân chủ trong các khâu bầu cử, ra quyết sách, quản lý và giám sát. Lấy phát triển dân chủ trong Đảng để dẫn dắt dân chủ trong chính quyền và xã hội. Đảng lãnh đạo và ủng hộ nhân dân phát huy quyền làm chủ, thực hiện đầy đủ quyền làm chủ của người dân, thực hiện toàn diện dân chủ nhân dân, quản lý đất nước và xã hội trên cơ sở nghiêm túc tuân theo chế độ và trình tự dân chủ. 

Không có sự dân chủ trong cầm quyền, sự cầm quyền của Đảng sẽ không có cơ sở vững chắc, Đảng cũng không thể giành được sự ủng hộ lâu dài của nhân dân. Mặt khác, hầu hết đảng cầm quyền ở các nước đều “nhất thể hóa” chức danh đảng với chính quyền và trong quá trình lãnh đạo đều tôn trọng và tuân theo quy luật khách quan; tuân thủ việc cầm quyền theo pháp luật để qua đó ngăn chặn, đẩy lùi sự tha hóa quyền lực. Tuy nhiên, mỗi nước có thể chế chính trị và điều kiện khác nhau, song trong bối cảnh toàn cầu hóa và tích cực hội nhập quốc tế, chúng ta có thể tham khảo, tiếp thu có chọn lọc những nội dung tinh hoa về kinh nghiệm kiểm soát quyền lực của đảng cầm quyền ở các nước trên thế giới, phù hợp với thực tiễn Việt Nam và xu hướng phát triển của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là cần thiết./.

Nguồn: Tạp chí Nghiên cứu trao đổi về Quản lý Nhà nước